Muzeum Narodowe w Warszawie, Oddział Muzeum w Nieborowie i Arkadii
siedziba: 99-416 Nieborów, Aleja Lipowa 35
adres Ogrodu : 99-416 Arkadia, Arkadia 74
Tel. +48 46 838 56 35
Strona www http://www.nieborow.art.pl/
Architektoniczną i ogrodową oprawę ogrodu Arkadia, Krainy Szczęśliwości, opracował Szymon Bogumił Zug, jednak pomysłodawczynią i sercem całego przedsięwzięcia była księżna Helena Radziwiłłowa (1753-1821), córka podkanclerzego litewskiego Antoniego Przeździeckiego i Katarzyny z Ogińskich, znana wśród sfer arystokratycznych ze swej ekscentryczności i uduchowienia. Była jedną z najbardziej znanych dam dworu epoki stanisławowskiej, doskonale wykształconą, znającą kilka języków obcych, przyjaciółką króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ambasadora Rosji w Warszawie Stackelberga, znała się z carycą Katarzyną II i carem Aleksandrem I, a poprzez małżeństwo syna Antoniego, była spowinowacona z pruskim dworem. Od 1783 r. była członkinią masońskiej Wielkiej Loży Adopcyjnej wraz z Izabelą Czartoryską i Izabelą Lubomirską, przypisanej do Loży Narodowej Wielkiego Wschodu Polski Loże polskie, z przełomu XVIII i XIX w starały się realizować takie ideały doby Oświecenia jak : patriotyzm, równość, liberalizm. Piękno, na równi z Mądrością i Siłą, było uznane za jeden z filarów wolnomularstwa. Wszystkie te idee przejawiały się w sztukach plastycznych i sztuce ogrodowej.
Program ikonograficzny i symboliczny założenia ogrodowego Arkadii oparty był na skojarzeniach mitologicznych, filozoficznych i literackich – wynikały z niego nazwy budowli, które pojawiały się w Parku. W procesie twórczym uczestniczyli rysownik i akwarelista Jan Piotr Norblin i Aleksander Orłowski – malarz, ale ostatecznie projekt architektoniczny realizował do 1797 roku Zug, a później Henryk Ittar.
Prace przy zakładaniu ogrodu rozpoczęto wiosną 1778 roku, lecz trwały jeszcze długo, bo aż do śmierci księżnej w 1821 roku. Powierzchnia ogrodu wynosi ok. 14 ha i jest jedynym w Polsce i jednym z nielicznych w Europie, zabytkiem architektury ogrodowej z końca XVIII wieku, który zachował pierwotną koncepcje przestrzenną.
Najpierw ogród miał służyć rozrywkom, zabawie ze znajomymi, a później po wielu przykrych doświadczeniach życiowych – także kontemplacji i zadumie nad przemijającym czasem. Księżna była dumna ze swojej Arkadii i pisała o niej: “Mój ogród jest ciągłą radością myśli i oczu, wypoczynkiem ducha mego.” Są to słowa, które wielu właścicieli ogrodów mogłoby powiedzieć o swoich ogrodach, w każdym czasie, także teraz.
Gości wchodzących do Parku witał napis w języku włoskim wyryty na kamieniu:
“O milsza nad inne arkadyjska ziemio,
nad inne droższa i ukochana,
którą dotykam stopą i myślą witam.”
Widok Arkadii, Joseph Richter, cyfrowe.mnw.art.pl/Muzeum Narodowe w Warszawie
Pierwszymi budowlami, które powstały na brzegu spiętrzonego w 1781 roku wielkiego stawu arkadyjskiego, były Kaskada i Chata przy Wodospadzie (1781), a nieco później Przybytek Arcykapłana (1783), który powstał jako sztuczna ruina z materiałów pozyskanych przy przebudowie kaplicy św. Wiktorii z łowickiej kolegiaty oraz zamku prymasowskiego w Łowiczu.
Na ścianie Przybytku Arcykapłana znajduje się wnęka zamknięta kolumnami ze stiukową płaskorzeźbą Gioacchina Staggiego – Nadzieja karmiąca Chimerę. Pod nią – dwa żeliwne rzygacze oraz półokrągły basen ozdobiony maszkaronem.
Wzdłuż Przybytku Arcykapłana zobaczymy – współcześnie odbudowany – Mur z Hermami. Koło niego odwiedzający park mogą skorzystać z dobrodziejstw rozległej łąki i rozłożonych tam leżaków.
Świątynia Diany powstała w latach 1783-1785, z plafonem Norblina wyobrażającym Jutrzenkę oraz Akwedukt (1784), wzorowany na rzymskiej architekturze wodociągowej, które są najbardziej rozpoznawalnymi obiektami Parku.
Antyczna Świątynia Diany jest centralnym punktem ogrodu, a przy schodach biegnących w stronę stawu, aż do lustra wody, umieszczono kamienne rzeźby lwa i sfinksa.
Napis na fryzie, pod tympanem świątyni, to cytat z sonetu Petrarki – “Tutaj odnalazłem spokój po każdej mojej walce.”
W latach 1785-1789 został zbudowany na nie istniejącej dziś Wyspie Topolowej (obsadzonej topolami), symboliczny Nagrobek Księżny z wieloznaczną sentencją łacińską Et in Arcadia ego (Helena Radziwiłł zamieściła dodatkową sentencję z wyjaśnieniem sensu tych słów – „J’ai fait l’Arcadie, et j’y repose” ), wzorowany na Grobowcu Jean Jacques Rousseau w Ermenoville – piewcy nieokiełznanej natury. Napis wyraża nieustannie obecną myśl o przemijaniu losu ludzkiego i nieuchronności śmierci, a posadzone wokół wierzby płaczące i topole tą myśl miały podkreślać. Przemijanie i śmierć od samego początku były wpisane w ideę ogrodu. Autorem projektu był Bogumił Zug, a pomysłodawczynią Księżna. Grobowiec składa się z cokołu, korpusu z wnęką wypełnioną rzeźbą leżącej kobiety z białego marmuru, nakryty pokrywą z akroterionami i zwieńczony wazą z białego marmuru. Jednak nie została tutaj pochowana lecz w nieistniejącym już drewnianym kościółku w Nieborowie, gdyż nie pozwalał na to podmokły teren.
Grobowiec zaraz po śmierci księżnej Heleny został rozebrany i rozproszony. W maju 2015 roku, dzięki pracom konserwatorskim wykonanym z okazji 70-lecia Muzeum Narodowego w Warszawie, nagrobek z nieistniejącej już Wyspy Topolowej, po niemal 200 latach powrócił do Arkadii. Oryginał rzeźby św. Cecylii pochodzący z grobowca, można obejrzeć w Sali Białej pałacu w Nieborowie.
Cały Park roi się od różnych budowli romantycznych porośniętych bluszczami, fragmentami rzeźb antycznych, które księżna tu gromadziła. Mnóstwo tu było rzeźb antycznych i antykizujących, kopii antycznych dzieł, a także „starożytności” gotyckich, renesansowych. Wszystkie te przedmioty i budowle miały stworzyć wrażenie tajemniczości, mroczności i skłonić do głębszych rozmyślań.
Po1800 r. Helena Radziwiłłowa wprowadziła do swojego ogrodu cechy baśniowe, swojskie – ludowe i narodowe, w ten sposób akcentując swoje włączenie się w nurt patriotyczny, po utracie niepodległości przez Polskę. Na tej fali powstało w 1814 roku w Domku Gotyckim ,,mieszkanie rycerza”, poświęcone synowi Michałowi Gedeonowi, bohaterskiemu generałowi napoleońskiemu, gdzie zgromadziła księżna pamiątki, po walkach pod Płockiem i Gdańskiem – fragmenty uzbrojenia, portrety dowódców kampanii napoleońskich. W ideologi romantyzmu “lud” odgrywał ważną rolę, jako źródło sił witalnych mogących odbudować społeczeństwo, poprzez kontakt z naturą i powrót do źródeł nieskażonej przyrody i moralności.
W Świątyni Diany gromadziła swoje cenne zbiory, znalazła się m. innymi Głowa Niobe, Popiersie Rzymianki, grecko-rzymskie stele, sarkofagi i urny grobowe, ozdoby ogrodowe, architektoniczne elementy lapidariane oraz obiekty antykizujące, jak rzeźba Śpiącej Ariadny, popiersie Meleagra, młodego Rzymianina, Trójnóg Stanisława Augusta, a także manierystyczny Maszkaron Guglielmo della Porta i hermy dłuta Michałowicza z Urzędowa. Podobny charakter mają dzieła sztuki wykonane na zamówienie księżny, jak Św. Cecylia dłuta Pietro Staggiego i Geniusz Śmierci Iwana Martosa.
Opracowanie i fotografie Renata Krochmal, PTR
Źródła:
„Arcadia Restituta”, Włodzimierz Piwkowski, Ochrona Zabytków 48/3-4 (190-191), 259-26, 1995 czytaj TUTAJ
“Arkadia Heleny Radziwiłłowej – zagadnienie śmierci w XIII w. ogrodzie”, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Historica 77, 2003
“Opowieść o Nieborowie”, Włodzimierz Piwkowski, 2016
Strona internetowa Muzeum Arkadii TUTAJ
