Natalia z Potockich Sanguszkowa – portret z kolekcji w Wilanowie

Kilka słów o Natalii z Potockich Sanguszkowej

Natalia  (1807-1830), była córką Aleksandra Potockiego z Wilanowa i Anny z Tyszkiewiczów Potockiej, a żoną księcia Romana Sanguszki.  Potoccy, wkrótce po narodzinach Natalii zmienili nazwę części swojej posiadłości z Bażantarnia na Natolin (dzisiaj część Ursynowa w Warszawie) – właśnie od imienia swej córki. W Natolinie znajduje się ufundowany przez rodziców  kamienny pomnik – sarkofag Natalii, autorstwa Ludwika Kauffmanna, gdzie Natalia została pochowana. Pomnik ten bardzo ucierpiał w czasie II wojny światowej, gdyż służył niemieckim żołnierzom jako cel do strzelania., ale obecnie jest już odnowiony.

Natalia, choć wyszła za mąż za wybraną dla niej partię, to okazało się, że małżonkowie darzyli się uczuciem. Kilka miesięcy po narodzinach córki ciężko zachorowała i po 4 dniach zmarła. Żyła zaledwie 23 lata. Książę rozpaczał po śmierci żony i chcąc ulżyć cierpieniu, przyłączył się do walki w Powstaniu Listopadowym. W 1831 r. został pojmany i skazany na wyjazd na Syberię (stąd nazywa się go „Sybirakiem”) oraz konfiskatę majątku i utratę szlachectwa. Wrócił do swojego majątku w 1845 r.

Ich córka,  piękna Maria Klementyna Sanguszko (1830-1903), pani Alfredowa Potocka, była Panią w Łańcucie, gdyż w wieku 20 lat wyszła za mąż za swojego kuzyna, II ordynata Łańcuta.

Autor obrazu

Johann Nepomuk Ender autor portretu, był malarzem austriackim i w Wiedniu pobierał nauki. Studiował w tamtejszej akademii pod kierunkiem Heinricha Fügera i Johanna Baptysty Lampiego Starszego. Miał brata bliźniaka Thomasa, który także był malarzem, podobnie jak syn Eduard. Johann uprawiał głównie malarstwo historyczne i zajmował się portretem. Od 1818 r. pracował poza Wiedniem, dla hrabiego Istvána Széchenyi, który zaprosił Endera, aby towarzyszył mu w podróży do Grecji i Włoch. Później pracował w Rzymie i dopiero w 1826 r. osiadł ponownie w Wiedniu, mając bardzo dużo zamówień portretów osób z wyższych sfer. Kobiety na  jego obrazach były zawsze elegancko i modnie ubrane, z ułożonymi misternie włosami z kwiatami we włosach. Podkreślał szlachetne i błyszczące materiały, z których były uszyte suknie pań, delikatnie dopasowujące się do ich figur. Zazwyczaj coś trzymały w ręku – wachlarz, kwiat, a we włosach ozdoby. Spojrzenie zwrócone w bok, zamyślenie na twarzy, mające przywodzić na myśl ich romantyczną naturę. Poza zawsze pełna gracji. W tle, zgodnie z panującą modą, albo kolumna z kotarą z aksamitnego materiału, albo krajobraz, albo jedno i drugie.

Natalia Potocka spełnia wszystkie wyżej opisane cechy. Ubrana jest w wytworną suknię przyozdobioną futrem podkreślającym jasność karnacji skóry, piękną długą szyję.  Suknia przyozdobiona jest niezwykle pięknymi klejnotami – olbrzymią zapinką na piersiach, z rubinami i szmaragdami, czyli najcenniejszymi wówczas, obok diamentów, kamieniami szlachetnymi i nieco mniejszymi na ramionach i w stanie. Złoto było utożsamiane nie tylko z bogactwem, ale było też symbolem doskonałości. Dodatkowo pojawiają się perły – sznur na szyi, na ręce i we włosach. Perły tradycyjnie przekazywano pannom wstępującym w związek małżeński, jako symbol czystości. Portret powstawał w roku zamążpójścia Natalii. Zapewne z tej samej przyczyny pojawiły się w rękach portretowanej róże – symbol miłości i wierności żony do męża.

Johann Nepomuk Ender Natalię Potocką portretował jeszcze jako 17 letnią dziewczynkę.

Johann Nepomuk  Ender wykonał także portret brata Natalii, Augusta Potockiego, w1829 r., który znajduje się w zbiorach wilanowskich. Był namalowany dla upamiętnienia uczty wydanej w Warszawie 13 lutego 1828 r. przez Stanisławową Potocką na cześć Juliana Ursyna Niemcewicza. Niektórzy uczestnicy bankietu wystąpili wówczas w strojach historycznych, m.in. młody August Potocki jako Don Alonso di Medina, w nawiązaniu do powieści Niemcewicza Jan z Tęczyna.

Analogie

Johann Nepomuk  Ender , jako sprawny portrecista, stosował podobny modus operandi w portretach, gdyż tego oczekiwali klienci. W galerii wykonanych przez niego portretów znajdziemy podobne.

Nie był jedynym malarzem, który w ten sposób portretował kobiety. Jako przykład podobnego podejścia do tematu można wspomnieć innego artystę. W Wiedniu studiował Joseph Karl Stieler, niemiecki malarz, który jako samodzielny twórca podróżował po Włoszech, mieszkał w Warszawie, Budapeszcie i Paryżu. Malował koronowane głowy Austrii, Prus i Szwecji oraz najwybitniejszych przedstawicieli szlacheckich rodów Europy. Zasłynął jako twórca  większości z 36 portretów pięknych kobiet, namalowanych pomiędzy 1826 r. a 1850 r., czyli pierwsze portrety powstały kiedy pięknością stawała się również Natalia Potocka. Stylistyka w przedstawianiu kobiet jest podobna. Wiele z nich w uzupełnieniu stroju lub fryzury ma wpięte róże. Galeria Piękności znajduje się w Pałacu Nymphenburg, niegdyś letniej rezydencji Wittenbachów. To zbiór podobizn najpiękniejszych kobiet tego czasu.

fot. 1 Joseph Karl Stieler, Amalie Adlerberg (1808 – 1888), 1828, wym.72,2 x 59 cm, fot. Wikimedia Commons
fot. 2 Joseph Karl Stieler, Augusta Stroble (1807-1871),1827, wym.72,5 x 59,2 cm, fot. Wikimedia Commons

Joseph Karl Stieler kilkukrotnie malował Zofię Wittelsbach, bawarską księżniczkę, najpierw przeznaczoną przez rodzinę na małżonkę najstarszego syna cesarza Franciszka II, arcyksięcia Ferdynanda, ale ostatecznie postanowiono, że wyjdzie za mąż za arcyksięcia Franciszka Karola.

Joseph Karl Stieler, Księżna Zofia Wittelsbach, 1830, fot. Wikimedia Commons

Róża

Róże, które Natalia z Potockich Sanguszkowa trzyma w ręku, to róże stulistne ‘Bullata’ (Rosa x centifolia ‘Bulata’).

Przez wiele stuleci uważano, że róża stulistna jest jednym z najstarszych gatunków i pochodzi z gór Kaukazu. Współczesne badania genetyczne dowiodły jednak, że jest wielokrotnym mieszańcem gatunków: Rosa gallica, Rosa moschata, Rosa canina, Rosa phoenicia i Rosa x damascena. Dokładnej daty jej pojawienia się nie jesteśmy w stanie określić Nazwę Rosa centifolia (dosł. stulistna) nadał jej Linneusz. Wcześniej była znana jako „Duża Holenderska Róża”, R x centifolia batavia (Batavia była łacińska nazwą Holandii) lub Rosa provincialis. Była znana jeszcze jedna nazwa tej odmiany róża kapuściana  (‘Cabbage Rose’). W uprawie znana jest od 1596 r. Na podstawie źródeł można przyjąć, że zaczęła być hodowana i uprawiana w Holandii, choć również Francuzi uważają, że byli pierwsi. Jednak w Holandii, w XVII i XVIII w. , wyhodowano najwięcej jej odmian. Stała się wtedy jedną z najpopularniejszych róż – stąd pojawiła się kolejna nazwa ‘Painters’ Rose’, lub ‘La Rose des Peintres’ czyli róża malarzy. Tą różę najczęściej spotkamy w obrazach przedstawiających bukiety kwiatów malarzy flamandzkich. Ciężkie, pełne kule kwiatowe, przewieszają się na boki. Uwagę artystów przyciągały niezwykle pełne i mocno pachnące kwiaty – słodki zapach przypomina mieszankę piżma i kamfory.

Róże stulistne mają silną tendencję do wytwarzania spontanicznych mutacji (sportów), co owocuje powstaniem wielu niezwykłych form kwiatów i liści. Do jednej z najbardziej znanych odmian należy ‘Bullata’, o liściach przypominających liście sałaty – stąd synonimiczna nazwa „róża sałatowa” (Rosa lactuca). Ten sport róży stulistnej pojawił się w XVI w.

Renata Krochmal, Ewa Jarmulak

Niniejszy artykuł powstał w ramach akcji Polskiego Towarzystwa Różanego „Różane Dziedzictwo w Polskich Zbiorach Muzealnych”

Ewa Jarmulak – miłośniczka i kolekcjonerka róż, szczególnie odmian historycznych oraz mrozoodpornych róż pnących. Prowadzi stronę internetową rozarium.org oraz sprzedaż wysyłkową róż rozarium.eu
Jest Przewodniczącą Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Różanego.