Portret Eleonory Czartoryskej z Waldsteinów

Parę słów o Księżnej

Eleonora urodziła się w Pradze (ur.12 kwietnia 1710, zm.1798), była córką Johanna Antona Waldstein i Anny Waldstein. W wieku 16 lat, w Pradze, wyszła za mąż za Michała Fryderyka Czartoryskiego, który był od niej dużo starszy, pełnił funkcję Wielkiego Kanclerza Litewskiego. Czartoryscy doczekali się trzech córek i syna. Antonina (1728-1746), pierwsza córka, poślubiła Jana Jerzego Fleminga lecz zmarła szybko. Drugą żoną Jana Jerzego Fleminga została jej siostra Konstancja (1729-1749), która również szybko zmarła na ospę. Trzecia siostra to Aleksandra Ogińska (1730-1798). Po śmierci pierwszej córki Antoniny, Księżna Eleonora zajęła się wychowaniem wnuczki Izabeli, późniejszej Pani na Puławach – słynnej Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, zapamiętanej jako patriotka, zbierająca narodowe pamiątki, która ocaliła wiele skarbów, pozyskując je do swojego muzeum w Puławach. Miłośnicy róż doczekali się w lipcu 2021 r. chrzcin nowej polskiej odmiany ‘Księżna Izabela’, hodowli Łukasza Rojewskiego, który odbył się w Końskowoli, kiedyś należącej do jej majątku. Teraz już każdy będzie mógł cieszyć się ‘Księżną’ w swoim ogródku.

Księżna Eleonora z Wildsteinów Czartoryska jest osobą szczególnie zasłużoną dla Radzymina i pamięć o niej jest tutaj cały czas żywa. W 1764 r. Eleonora i Michał Czartoryski nabyli od Franciszka Bielińskiego, marszałka dworu królewskiego, podwarszawski Radzymin. W latach 1770 – 1790 wybudowali pałac otoczony parkiem krajobrazowym z licznymi zbiornikami wodnymi. Pałac przetrwał do 1870 r., a dzisiaj pozostały tylko nieliczne fragmenty tego założenia, ze stawem na czele. Eleonora ufundowała także kościół wzniesiony w latach 1779 – 1780, podobnie jak pałac, wg projektu Jana Chrystiana Kamsetzera, znanego królewskiego architekta, działającego na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W pobliżu kościoła, dzięki Księżnej, znalazł się dom, w którym swoje miejsce miała pierwsza w mieście szkoła elementarna i przytułek dla ubogich.

W Radzyminie wspierał działania Księżnej proboszcz Kazimierz Narbutt i ich wspólnym staraniem został wydany przez Księżną w 1780 r. unikalny zbiór praw i powinności dworu wobec mieszczan i tychże wobec dworu – dotyczył współczesnych mieszkańców dóbr Księżnej.

Pragnęła ona „ulżenia doli obywateli, przyznając im ulgi w ilości dni odrobkowych, ogranicza renty czynszowe, zobowiązuje się do nie rugowania z gruntów przez nich użytkowanych ani też z placów w mieście przez nich posiadanych.” Księżna ponadto dbała o rozwój handlu rzemiosła, chciała aby jak najwięcej osób mogło w mieście uprawiać rzemiosło, pozwalała „aby obywatele mieli wszelaką wolność godziwie handlu i rzemiosła ku pożytkowi swemu prowadzić bez żadnej za to dworowi płacy.” Osoby nowo przybyłe do miasta, które chciały się osiedlić także dostawały wsparcie. Otrzymywały od dworu place i drewno z lasów dworskich na budowę domów. Uregulować należność mogli dopiero po poprawie własnego stanu majątkowego. Zalecała burmistrzowi i zwierzchności dworskiej, aby „Boga w sercu mając, dbali o sprawiedliwość w mieście.”

Księżna Eleonora po upadku powstania kościuszkowskiego, jesienią 1794 r., opuściła Radzymin i wyjechała do swoich dóbr na Podolu – do Wołczyna. Zmarła tam w wieku 84 lat. Po jej śmierci dobra radzymińskie sprzedano.

Autor obrazu

Ádám Mányoki (1673-1757) malarz pochodzenia węgierskiego, znany portrecista, który wypracował własny styl portretu, oparty na wzorach francuskich. Pracował w Niemczech w Hanowerze (tutaj uczył się sztuki malowania), w Holandii, na Węgrzech – dokładnie na dworze Franciszka II Rakoczego. W 1711 przybył do Polski i został nadwornym malarzem króla Augusta II. Namalował jego portret oraz portret Hrabiny Cosel (ok.1713 r.), faworyty króla Polski przez wiele lat, której los tragicznie się odwrócił, gdy chciała przymusić Augusta II do małżeństwa.
W późniejszym czasie Ádám Mányoki był też nadwornym malarzem Augusta III w Dreźnie, jednak ze względu na to, że August nie płacił, malarz zrezygnował z posady.

Analogie

Posiadanie portretu nie było powszechne wśród szlachty polskiej w dawnej Rzeczpospolitej i tylko najbogatsze jednostki mogły sobie na to pozwolić. Od XVII w. rezydencje szlachty stały się przestronniejsze, było w nich więcej miejsca, gdzie portrety rodzinne można było wyeksponować, pokazując swoich przodków. W XVIII w działało w Europie wielu malarzy, którzy specjalizowali się w portretach, a wykorzystywanie wzorców innych malarzy, było wręcz polecane. Stosowali się do tego zarówno malarze, jak i mecenasi zamawiający portrety, hołdując aktualnej modzie. Ze względu na to naśladownictwo i powielanie wzorów, często utrudniona jest atrybucja obrazów i portrety  raz wiąże się z autorstwem Mányoki’ego, a raz Pesne’a, czy Louisa de Silvestre’a. Dopiero wnikliwa analiza stylistyczna, porównanie wielu obrazów, pozwala na właściwe wskazanie autora.

Róża

Księżna Eleonora ubrana jest w suknię przyozdobioną bukietem kwiatów, wśród których na pierwszy plan wysuwa się róża. Autor namalował różę odmiany Rosa x centifolia ‘Bulata’ czyli różę stulistną.

Przez wiele stuleci uważano, że róża stulistna jest jednym z najstarszych gatunków i pochodzi z gór Kaukazu. Współczesne badania genetyczne dowiodły jednak, że jest wielokrotnym mieszańcem gatunków: Rosa gallica, Rosa moschata, Rosa canina, Rosa phoenicia i Rosa x damascena. Dokładnej daty jej pojawienia się nie jesteśmy w stanie określić Nazwę Rosa centifolia (dosł. stulistna) nadał jej Linneusz. Wcześniej była znana jako „Duża Holenderska Róża”, R x centifolia batavia (Batavia była łacińska nazwą Holandii) lub Rosa provincialis. Była znana jeszcze jedna nazwa tej odmiany róża kapuściana  (‘Cabbage Rose’). W uprawie znana jest od 1596 r. Na podstawie źródeł można przyjąć, że zaczęła być hodowana i uprawiana w Holandii, choć również Francuzi uważają, że byli pierwsi. Jednak w Holandii, w XVII i XVIII w. , wyhodowano najwięcej jej odmian. Stała się wtedy jedną z najpopularniejszych róż – stąd pojawiła się kolejna nazwa ‘Painters’ Rose’, lub ‘La Rose des Peintres’ czyli róża malarzy. Tą różę najczęściej spotkamy w obrazach przedstawiających bukiety kwiatów malarzy flamandzkich. Ciężkie, pełne kule kwiatowe, przewieszają się na boki. Uwagę artystów przyciągały niezwykle pełne i mocno pachnące kwiaty – słodki zapach przypomina mieszankę piżma i kamfory.

Róże stulistne mają silną tendencję do wytwarzania spontanicznych mutacji (sportów), co owocuje powstaniem wielu niezwykłych form kwiatów i liści. Do jednej z najbardziej znanych odmian należy ‘Bullata’, o liściach przypominających liście sałaty – stąd synonimiczna nazwa „róża sałatowa” (Rosa lactuca). Ten sport róży stulistnej pojawił się w XVI w.

Renata Krochmal, Ewa Jarmulak

Niniejszy artykuł powstał w ramach akcji Polskiego Towarzystwa Różanego “Różane Dziedzictwo w Polskich Zbiorach Muzealnych”

Ewa Jarmulak – miłośniczka i kolekcjonerka róż, szczególnie odmian historycznych oraz mrozoodpornych róż pnących. Prowadzi stronę internetową rozarium.org oraz sprzedaż wysyłkową róż rozarium.eu
Jest Przewodniczącą Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Różanego.

Żródła:

• Jan Wnuk “Księżna Eleonora Czartoryska – dziedziczka Radzymina” wyd. 2008
• www.radzymin.pl, Domek Ogrodnika 
• „Sztuka I poł XVIII w”, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Rzeszów, listopad 1978,  PWN, 1981